ยี่เป็ง

ยี่เป็ง

ยี่เป็งเป็นประเพณีที่เก่าแก่ในสมัยอาณาจักรล้านนา เทศกาลเดือนยี่เป็งเป็นประเพณีใหญ่ที่ประชาชนและพระมหากษัตริย์ต่างพากันนมัสการบูชาพระในอารามทั้งหลาย คติความเชื่อเกี่ยวกับประเพณียี่เป็งมีหลายอย่าง คือ เชื่อว่าเป็นการบูชาพระแม่คงคาที่ประทานน้ำมาให้เพื่อการเพาะปลูก เป็นการบูชารอยพระพุทธบาทริมฝั่งน้ำนัมมทานทีในคติทางพุทธศาสนา ส่วนชาวบ้านมักเชื่อว่าเป็นการลอยเคราะห์ปล่อยเสนียดจัญไรต่าง ๆ         

ประเพณีนี้มีความเชื่อว่า เป็นฤดูกาลที่ลูกหลานจะได้ทำบุญอุทิศส่วนกุศลแก่บรรพบุรุษของตน มีการส่งเครื่องเซ่นสังเวยตามสายน้ำเป็นเครื่องบูชาพระนาราย์ในเกษียรสมุทรและบูชาบรรพบุรุษ แม้ว่าจะไม่เป็นการใหญ่โตเหมือนปัจจุบัน จัดการปัดกวาดแผ้วถางบ้านเรือนสถานที่ให้สะอาดเรียบร้อย ประดับประดาด้วยธงชาติ จัดเปลี่ยนดอกไม้ในแจกันทิ้งบูชาพระ จัดเตรียมประทีบหรือเทียนขี้ผึ้งไว้สำหรับจุดบูชาพระ ที่ประตูหน้าบ้านก็จะหาต้นกล้วย ต้นอ้อย ก้านมะพร้าว หรือไม้อื่น ๆ มาประดิษฐ์ทำเป็นซุ้มประตูป่าแบบต่าง ๆ  ให้เป็นที่สวยงาม บ้างก็จัดหาดอกบานไม่รู้โรยมาร้อยเป็นอุบะห้อยไว้ตามขอบประตูหรือหิ้งบูชาพระ ผู้ที่มีใจศรัทธาแรงกล้าถึงกับทำมาก ๆ แล้วนำไปประดับประดาตามวัดเป็นพุทธบูชา แล้วหาโคมแบบญี่ปุ่นหรือประทีปมาเตรียมไว้เพื่อจะได้ใช้ตามไฟในงาน ตามวัดวาอารามหรือสถานที่สำคัญก็จะจัดสถานที่ให้สวยงามเป็นพิเศษ ที่ซุ้มประตูของวัดและในพระวิหารจัดตกแต่งด้วยดอกไม้ โคมไฟสวยงาม บ้างก็ประดิษฐ์โคมชนิดหนึ่ง รอบๆ จะมีรูปสัตว์ต่างๆ อยู่ภายในโคม แขวนหรือตั้งไว้ในวัด เมื่อจุดไฟแล้วจะมองเห็นภาพต่างๆ เรียกกันว่า โคมผัด ในงานวันนั้น รอบๆ บริเวณก็จะจุดไฟด้วยเทียนหรือประทีปไว้รอบ ๆ เพื่อเป็นการบูชาระลึกถึงพระพุทธเจ้า นอกจากมีการประดับประดาโคมไฟแล้ว ทุกวัดจะมีการทำบุญทางศาสนา การเตรียมงานเริ่มตั้งแต่วันขึ้น 1 ค่ำ เดือนยี่ ทั้งวัดและชาวบ้านต่างจัดเตรียมสิ่งของเพื่อใช้ในงาน เมื่อถึงวันงานจะมีการถวายข้าวมธุปายาสตอนเช้ามืด จากนั้นมีการทานขันข้าว เพื่ออุทิศส่วนกุศลให้บรรพบุรุษ ทำบุญฟังเทศน์ และในตอนกลางคืนจะจุดโคมไฟบูชาดวงประทีปที่เห็นว่าควรบูชา เช่น บ่อน้ำ ครัวไฟ หม้อน้ำ เป็นต้น          

นอกจากนี้ ยังมีคติความเชื่อจากตำนานเรื่องกาเผือก อันเป็นที่มาของเหตุแห่งการจุดประทีปว่า สมัยพุทธกาลเมื่อครั้งพระพุทธเจ้าทั้ง 5 พระองค์ คือ พระกกุสันธะ พระโกนาคมนะ พระกัสสัปปะ พระโคตมะ และพระศรีอาริยเมตไตร ยังบำเพ็ญเป็นพระโพธิสัตว์ ได้พากันไปบวชเป็นฤาษี และได้จุดประทีประลึกถึงพระคุณของผู้เป็นแม่ คือแม่กาเผือกได้ออกไข่มา 5 ฟอง เกิดพายุพัดไข่ทั้ง 5 ฟองตกน้ำไป มีแม่ไก่ แม่โค แม่เต่า แม่งู และหญิงซักผ้าไหมเก็บไปเลี้ยงจนไข่แตกออกมาเป็นคนและเติบโตเป็นหนุ่มได้บวชเป็นฤษีจนมาพบกันและรู้ว่าต่างเป็นลูกแม่กาเผือก แม่ซึ่งไปเกิดเป็นผกาพรหมจึงนำฝ้ายมาเป็นไส้ประทีปซึ่งมีลักษณะคล้ายตีนกาให้ฤษีทั้ง 5 จุดบูชา จึงถือเป็นจารีตสืบต่อมาในการจุดโคมหรือประทีปบูชาในเดือนนี้        

ในเทศกาลยี่เป็งจึงเป็นการลอยกระทง เพื่อลอยเคราะห์ลอยบาป ส่งของให้บรรพบุรุษ บวงสรวงพระผู้เป็นเจ้า บูชาพระพุทธบาทและอธิษฐานในสิ่งที่ปรารถนา           

ปัจจุบันมีการจัดงานเทศกาลยี่เป็งอย่างยิ่งใหญ่ ทั้งงานลอยโคม ตามประทีป และลอยกระทง ซึ่งแตกต่างกันไปตามจังหวัดต่างๆ เช่น         

ยี่เป็งจังหวัดเชียงใหม่ มีเค้ามาจากศาสนาพราหมณ์ คือการบูชาเทพเจ้าทั้ง 3 ซึ่งมีการจุดโคมและบูชาโคม ซึ่งมีเทียนอยู่ในโคมเป็นเวลา 3 วัน แล้วเอาลอยน้ำไป ต่อด้วยพิธีตามประทีป มีความเชื่อบางอย่างว่าเป็นการบูชาพระแม่คงคา ให้คนมีความกตัญญูต่อสายน้ำที่ให้คุณค่ามหาศาลหรือเป็นการบูชาพระเกศแก้วจุฬามณีบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ เป็นการบูชารอยพระพุทธบาท ณ หาดทรายฝั่งแม่น้ำมหานที หรือการบูชาพระเจ้าตามศาสนาพราหมณ์ หรือระลึกถึงบรรพบุรุษที่ล่วงลับ หรือลอยสะเดาะห์เคราะห์ งานประเพณีนี้เป็นงานที่เทศบาลเชียงใหม่และภาคเอกชนจัดทุกปีเพื่อแสดงแก่นักท่องเที่ยวที่นิยมมาเชียงใหม่จำนวนมาก โดยมีการจุดประทีปโคมไฟบริเวณคูเมืองทุกวันและลอยกระทงสายตามลำน้ำปิงทุกคืน

ศรีศักร วัลลิโภดม และคณะ.(2544). โครงการวิจัยเรื่องประเพณีสิบสองเดือน : พิธีกรรมที่เปลี่ยนไป. (2544). กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษวิทยาสิรินธร.