กำฟ้า

กำฟ้า บ้านทุ่งโฮ้ง

           ประเพณีกำฟ้า เป็นประเพณีโบราณสำคัญของกลุ่มชาติพันธุ์พวน ที่กระทำตั้งแต่อยู่เมืองเชียงขวาง (เมืองพวน)ประเทศลาว เพื่อบูชาผีฟ้าพญาแถน และผีเทวดาอารักษ์ทั้งหลาย ให้ฟ้าฝนอุดมสมบูรณ์ตกต้องตามฤดูกาล และเพื่อให้อยู่รอดปลอดภัยในการดำรงชีวิต ดังมีคำกล่าวว่า “กำเจียงบ่ให้ฟ้าผ่า กำฟ้าบ่ให้เสือขบ” เมื่อถูกกวาดต้อนเข้ามาตั้งถิ่นฐานในเมืองนครแพร่เมื่อ พ.ศ. 2377 ก็ยังคงปฏิบัติสืบมาจนถึงปัจจุบัน ปัจจุบันเป็นประเพณีที่สำคัญของจังหวัดแพร่

           คำว่า “กำ” คือ การสำรวมหรือการงดเว้นด้วยความเคารพ เมื่อถึงวันกำฟ้าทุกคนภายในหมู่บ้านต้องหยุดการทำงานทุกอย่าง เช่น ทำไร่ ทำนา ทอหูก ปั่นด้าย ตีเหล็ก ตำข้าว ตักน้ำ ผ่าฟืน ซักผ้า ถางหญ้า และพรวนดิน เป็นต้น เครื่องมือในการทำมาหากินก็ต้องเก็บเข้าที่ให้หมด คงเหลือแต่อุปกรณ์ในการหุงหาอาหารในแต่ละมื้อเท่านั้น เชื่อว่าหากผู้ใดไม่เชื่อฟังฟ้าจะผ่าบุคคลผู้นั้น กำฟ้าจะเริ่มตั้งแต่เช้าไปจนถึงค่ำ ผู้เฒ่าผู้แก่ของแต่ละครอบครัวจะพูดบอกกับสัตว์เลี้ยง เช่น วัว ควาย ว่า “สูเอย กำฟ้าเน้อ อยู่สุข ขออย่าแซว อยู่ดีมีแฮงเด้อเอ้อ”

พิธีกำฟ้าแบ่งออกเป็น 3 ครั้ง ดังนี้

           ครั้งแรก วันขึ้น 2 ค่ำ เดือน 3 พวน (เดือน 5 เหนือ ประมาณเดือน มกราคม-กุมภาพันธ์) และจะเริ่มกำฟ้าตั้งแต่ช่วงหลังรับประทานอาหารเย็นของวันขึ้น 3 ค่ำ เดือน 3 พวน

           วันขึ้น 3 ค่ำ เดือน 3 พวน เริ่มตั้งแต่รุ่งเช้าพระอาทิตย์ขึ้นประกอบพิธีทำบุญตักบาตรที่วัด อาหารคาวหวานที่นิยมนำไปทำบุญที่วัด เช่น แกงอ่อม แกงฮังเล ลาบ ขนมเทียน ขนมชั้น ข้าวแตน และข้าวแคบ เป็นต้น เมื่อทำบุญฟังพระธรรมเทศนาเสร็จแล้ว ช่วงสายนำเครื่องนอนเสื้อผ้าไปตากไปซักที่แม่น้ำยม ระหว่างที่รอเครื่องนอนเสื้อผ้าที่ตาก ก็จะพากันจับกุ้งหอยปูปลา บางคนก็สอยไข่มดแดงเพื่อเตรียมทำอาหารมื้อเที่ยงและมื้อเย็น ช่วงบ่ายเครื่องนอนเสื้อผ้าแห้งก็กลับบ้าน หลังรับประทานอาหารมื้อเย็นแล้ว ช่วงกลางคืนจะมีการละเล่นต่างๆ เช่น ผีนางด้ง ผีไต่สาว และไก่หมุน เป็นต้น ไปจนถึงเวลาอาหารมื้อเย็นของวันขึ้น 4 ค่ำ จึงพ้นกำสิ้นสุดเวลากำฟ้าในครั้งแรก

           ครั้งที่ 2 เริ่มวันขึ้น 8 ค่ำ เดือน 3 (เดือน 5 เหนือ ประมาณเดือน มกราคม-กุมภาพันธ์) เริ่มกำฟ้าตั้งแต่รับประทานอาหารมื้อเย็น ปฏิบัติเช่นเดียวกับครั้งแรก จนกระทั่งพ้นกำพิธีกำฟ้าสิ้นสุดหลังจากรับประทานอาหารมื้อเที่ยงของวันขึ้น 9 ค่ำ เดือน 3

           ครั้งที่ 3 เริ่มวันขึ้น 12 ค่ำ เดือน 3 (เดือน 5 เหนือ ประมาณเดือน มกราคม-กุมภาพันธ์) เริ่มกำฟ้าตั้งแต่รับประทานอาหารมื้อเย็น ปฏิบัติเช่นเดียวกับครั้งแรกและครั้งที่ 2 จนกระทั่งช่วงเช้าวันขึ้น 13 ค่ำ ทำบุญตักบาตรที่วัด และพ้นกำเมื่อรับประทานอาหารมื้อเช้าของวันขึ้น 13 ค่ำ หลังจากนี้ก็สามารถใช้ชีวิตตามปกติได้

           ต่อมาลดจำนวนวันที่ประกอบพิธีเหลือ 2 วัน คือ วันเริ่มขึ้น 2 ค่ำ เดือน 3
เมื่อรับประทานอาหารเย็นแล้วก็เริ่มกำฟ้า จนกระทั่งรับประทานอาหารเย็นวันขึ้น 3 ค่ำ เดือน 3 จึงออกกำ ช่วงเช้าของวันขึ้น 3 ค่ำ ไปทำบุญตักบาตรที่วัด ชาวบ้านหมู่ที่ 1 หมู่ที่ 3 หมู่ที่ 5 และหมู่ที่ 6 บางส่วนจะทำบุญที่วัดทุ่งโห้งใต้ ส่วนชาวบ้านหมู่ที่ 2 หมู่ที่ 4 และหมู่ที่ 6 บางส่วนจะทำบุญที่วัดทุ่งโห้งเหนือ เมื่อทำบุญตักบาตร ฟังพระธรรมเทศนาเสร็จ ก็พากันออกไปหากุ้ง หอย ปู ปลา แล้วทำอาหารกินร่วมกันบริเวณริมฝั่งแม่น้ำยม

           ประเพณีกำฟ้าของชาวพวนทุ่งโฮ้งมีการปรับเปลี่ยนที่สำคัญ ปัจจุบันนับว่าเป็นงานท่องเที่ยวทางวัฒนธรรมประจำจังหวัดแพร่ โดยตั้งแต่ พ.ศ. 2545 ได้ย้ายจากที่เคยประกอบพิธีที่ริมฝั่งแม่น้ำยม ที่ร่องทุ่มร่องบอนและท่าหนองกลาง มาจัดเป็นงานเทศกาลขึ้นครั้งแรกบริเวณสนามกีฬาเทศบาลตำบลทุ่งโฮ้ง ในระหว่างวันที่ 14-16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2545 ต่อมาอีก 4 ปี วันที่ 5 กันยายน พ.ศ. 2549 ได้ร่วมกันวางศิลาฤกษ์ก่อสร้างอนุสาวรีย์เจ้าชมพู กษัตริย์เชียงขวางขึ้น ที่สนามกีฬาเทศบาลตำบลทุ่งโฮ้ง รูปหล่ออนุสาวรีย์เจ้าชมพูได้ทำการหล่อที่โรงหล่อจังหวัดเชียงใหม่ เมื่อวันที่ 17 ธันวาคม พ.ศ. 2549 จนกระทั้งวันที่ 7 มกราคม พ.ศ. 2550 ได้ทำพิธีอัญเชิญอนุสารีย์เจ้าชมพูประดิษฐานบนแท่นที่ตั้ง และในวันอาทิตย์ที่ 11 มีนาคม พ.ศ. 2550 แรม 15 ค่ำ เดือน 6 เหนือ ได้ทำพิธีเชิญดวงวิญญาณทหารและบริวารของเจ้าชมพูขึ้นหอผี (ศาล) ที่สร้างขึ้นข้างอนุสาวรีย์เจ้าชมพู

           หลังจากมีการสร้างรูปหล่ออนุสาวรีย์เจ้าชมพู รูปแบบของงานจึงได้เพิ่มขั้นตอนพิธีกรรมบวงสรวงเจ้าชมพูช่วงเช้า จัดงาน 3 วัน 3 คืน ระหว่างขึ้น 1 ค่ำ ถึง ขึ้น 3 ค่ำ เดือน 3 พวน การจัดงานมีเพิ่มขบวนแห่ของหมู่บ้านต่างๆ ซึ่งหลังจากเดินขบวนเสร็จจะมีการประกวดฟ้อนแง้น เป็นการฟ้อนที่คนพวนนิยมฟ้อนมาตั้งแต่สมัยโบราณ และเป็นเอกลักษณ์ของคนพวน มีการแข่งขันกีฬา การจัดซุ้มประกวด สาธิตศิลปวัฒนธรรมวิถีชีวิตดั้งเดิมของชาวพวนทุ่งโฮ้ง เช่น ซุ้มสาธิตทำนา ซุ้มประวัติชาวพวน เป็นต้น พร้อมกับเชิญผู้ว่าราชการจังหวัดแพร่มาเป็นประธานเปิดงานพิธี

รชพรรณ  ฆารพันธ์ และปณต สุสวรรณ. รายงานวิจัยฉบับสมบูรณ์ พลวัตและการปรับตัวของกลุ่มชาติพันธุ์พวน. ศูนย์เรียนรู้ชาติพันธุ์ไทในล้านนา สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ พฤษภาคม 2562.